تحلیل راهبرد های حکمرانی قضایی از منظر فقه امامیه جهت تدوین تاکتیک های حکمرانی قضایی
محورهای موضوعی : حکمرانی قضاییسید صمصام الدین قوامی 1 , نیما نوروزی 2
1 - مدیر بنیاد فقهی مدیریت اسلامی و استاد درس خارج حوزه علمیه قم، قم، ایران
2 - گروه فقه و حقوق خصوصی، دانشکده علوم و معارف، جامعه المصطفی العالمیه و سطوح عالیه قم، حوزه علمیه قم، قم شریف، ایران
کلید واژه: فقه امامیه, حکمرانی قضایی, عدالت, سیاستگذاری قضایی, نظامسازی اسلامی,
چکیده مقاله :
پژوهش حاضر با هدف تبیین مبانی فقهی حکمرانی قضایی و تطبیق آن با بیستوپنج تاکتیک ادارهی نظام قضایی انجام شده است. در این مطالعه با رویکرد توصیفیـتحلیلی و با استفاده از منابع قرآنی، روایی و آثار فقهی امامیه، دوازده اصل عام حکمرانی استخراج گردید؛ از جمله شفافیت، استقلال، شایستهسالاری، پاسخگویی، مشارکت هماهنگ، انسجام نهادی، تمرکز بر تاکتیک ها، استقلال مالی و گفتمان عدالت. تحلیل تطبیقی نشان داد که همهی راهبرد های ۲۵گانهی در چهار حوزهی حکمرانی، دادرسی، بودجه و تأمین مالی، ریشه در این مبانی فقهی دارند و در واقع، تجربهی جهانی حکمرانی قضایی بازتابی ساختاری از آموزههای فقه امامیه است. بر این اساس، تحقق عدالت پایدار در نظام اسلامی نیازمند سیاستگذاری مبتنی بر این راهبرد های است تا مسیر نظامسازی و قانونگذاری کارآمد فراهم گردد. نتیجهی تحقیق بیانگر آن است که فقه امامیه توانایی نظری و عملی ارائهی الگوی جامع «حکمرانی قضایی اسلامی» را دارد؛ الگویی که ضمن حفظ اصالت دینی، به الزامات مدیریتی و ساختاری روز نیز پاسخ میدهد و عدالت را به نظامی پایدار، شفاف و مردمی تبدیل میسازد.
This research aims to elucidate the juridical foundations of judicial governance and align them with twenty-five tactics for managing the judicial system. In this study, a descriptive-analytical approach was used, utilizing Qur'anic sources, Hadith literature, and Shia jurisprudential works to extract twelve general principles of governance. These principles include transparency, independence, meritocracy, accountability, coordinated participation, institutional cohesion, focus on tactics, financial independence, and the discourse of justice. Comparative analysis showed that all twenty-five strategies across four domains—governance, adjudication, budgeting and financial provisioning—are rooted in these juridical principles and, in fact, the global experience of judicial governance is structurally reflective of Shia jurisprudential teachings. Based on this, the realization of sustainable justice in an Islamic system requires policy-making based on these strategies to facilitate efficient system-building and legislation. The findings of the study indicate that Shia jurisprudence has both the theoretical and practical capacity to offer a comprehensive model of "Islamic Judicial Governance," a model that, while maintaining religious authenticity, also meets modern managerial and structural requirements and transforms justice into a sustainable, transparent, and people-oriented system.
منابع
قرآن کریم.
آبادیه حاجی، مهدی، و صمیمی، محمد. (۱۴۰۳). امنیت قضایی از منظر فقه و حقوق. فصلنامه فقه و حقوق اسلامی، ۱۸(۴۹)، ۳۱–۶۲. قم: دانشگاه معارف اسلامی.
بحرانی، سید هاشم بن سلیمان. (۱۴۰۴ق). البرهان فی تفسیر القرآن. قم: دارالاحیاء العربی.
بحرانی، یوسف بن احمد. (۱۴۱۵ق). الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة (جلدهای ۱–۲۵). قم: مؤسسه آلالبیت لإحیاء التراث.
بهرامی، سید احمد. (۱۳۹۹). مبانی عدالت اداری در فقه اسلامی. تهران: انتشارات سمت.
جزیری، جعفر. (۱۳۹۴). شرح فقهی بر مبانی قضا در اسلام. قم: پژوهشگاه فقه نظام.
جعفری لنگرودی، محمدجعفر. (۱۳۹۷). ترمینولوژی حقوق. تهران: گنج دانش.
حرّ عاملی، محمد بن حسن. (۱۴۱۴ق). وسائل الشیعه إلی تحصیل مسائل الشریعه (جلد ۱۸). قم: مؤسسه آلالبیت(ع) لإحیاء التراث.
حلی، نجمالدین جعفر بن حسن (محقق حلی). (۱۴۱۰ق). شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام (جلد ۴). قم: مکتبة الإمام الصادق(ع).
خمینی، روحالله. (۱۳۶۳). تحریر الوسیله (جلد ۱). قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).
خویی، سید ابوالقاسم. (۱۴۱۰ق). مبانی تکملة المنهاج. قم: دارالزهراء.
رهدارپور، سمیه، و موذنزادگان، محمد. (۱۳۹۷). اصل شفافیت قانون در حقوق ایران و تطبیق با رویه اروپایی. فصلنامه مطالعات حقوق عمومی، ۲۳(۸۱)، ۱۹۳–۲۲۰. تهران: دانشگاه تهران.
زینالدین بن علی عاملی (شهید ثانی). (۱۴۱۰ق). المسالک فی شرح الشرائع (جلد ۲). قم: مؤسسه آلالبیت(ع) لإحیاء التراث.
شیخ انصاری، مرتضی بن محمدامین. (۱۴۰۹ق). فرائد الأصول (الرسائل). قم: مکتبة المرتضویة.
طبرسی، فضل بن حسن. (۱۴۱۲ق). مجمع البیان فی تفسیر القرآن. تهران: دارالمعرفة.
طوسی، محمد بن حسن (شیخ طوسی). (۱۴۱۷ق). النهایة فی مجرد الفقه والفتاوی. قم: دارالکتب الإسلامیة.
طباطبایی، سید محمدحسین. (۱۳۷۴ق). تفسیر المیزان فی تفسیر القرآن (جلد ۱۸–۱۹). قم: دفتر انتشارات اسلامی.
فتحی، حسین. (۱۴۰۲). سازوکارهای تأمین امنیت قضایی در نظام سیاسی اسلام. فصلنامه فقه و اجتهاد، ۸(۱)، ۱۰۷–۱۳۲. قم: پژوهشگاه فقه نظام.
فصیحی، حسن. (۱۴۰۲). نظام قضایی اسلام: مبانی فقهی و کارکردهای اجتماعی. قم: انتشارات مؤسسه آموزشی امام صادق(ع).
کلینی، محمد بن یعقوب. (۱۴۰۷ق). الکافی (جلدهای ۱–۸). تهران: دارالکتب الإسلامیة.
کرکی، علی بن حسین (محقق کرکی). (۱۴۱۰ق). جامع المقاصد فی شرح القواعد. قم: دارالمعرفة.
مجلسی، محمدباقر. (۱۴۰۳ق). بحارالأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار (جلدهای ۱–۱۱۰). قم: دار إحياء التراث العربی.
محمدی، غلامرضا. (۱۴۰۰). فقه قضا و سیاست قضایی در اندیشه امام علی(ع). قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).
مطهری، مرتضی. (۱۳۷۴). عدل الهی (جلد ۲). تهران: انتشارات صدرا.
نجفی، محمدحسن (صاحب جواهر). (بیتا). جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام (جلد ۴۰–۴۱). قم: دارالکتب الإسلامیة.
نراقی، احمد. (۱۴۰۸ق). عوائد الأیام فی بیان قواعد الأحکام. قم: مکتبة آیتالله المرعشی النجفی.
نظام قضایی امیرالمؤمنین علی(ع). (۱۴۰۲). قم: پژوهشکده علوم اسلامی و انسانی.
نهجالبلاغه، سید رضی بن حسین موسوی. (۱۴۰۶ق). نهجالبلاغه: خطب، رسائل و حکمتها. قم: دارالهجرة.
هدایتپناه، علیرضا. (۱۴۰۱). فقه حکمرانی و عدالت قضایی. قم: دانشگاه باقرالعلوم(ع).
یوسفیان، حسن. (۱۴۰۰). تحلیل فقهی استقلال قاضی در فقه امامیه. قم: مرکز پژوهشهای حوزوی.
References
The Holy Qur’an.
Abadiyeh-Haji, M., & Samimi, M. (2024). “Judicial Security from the Perspective of Fiqh and Law.” Journal of Islamic Jurisprudence and Law, 18(49), 31–62. Qom: University of Islamic Teachings.
Bahrāni, Sayyid Hāshim b. Sulaymān. (1404 AH). Al-Burhān fī Tafsīr al-Qur’ān. Qom: Dār al-Iḥyā’ al-‘Arabī.
Bahrāni, Yūsuf b. Aḥmad. (1415 AH). Al-Ḥadā’iq al-Nāḍirah fī Aḥkām al-‘Itrah al-Ṭāhirah (Vols. 1–25). Qom: Al al-Bayt Institute for Revival of Heritage.
Bahrami, S. A. (2020). Foundations of Administrative Justice in Islamic Jurisprudence. Tehran: SAMT Publishing.
Jazāyerī, Ja‘far. (2015). A Jurisprudential Commentary on the Foundations of Adjudication in Islam. Qom: Research Institute of the Juridical System.
Jafari-Langroudi, M. J. (2018). Legal Terminology (Terminology of Law). Tehran: Ganj-e Danesh.
Ḥurr al-‘Āmilī, Muḥammad b. al-Ḥasan. (1414 AH). Wasā’il al-Shī‘a ilā Taḥṣīl Masā’il al-Sharī‘a (Vol. 18). Qom: Al al-Bayt Institute for Revival of Heritage.
Muḥaqqiq al-Ḥillī, Najm al-Dīn Ja‘far b. al-Ḥasan. (1410 AH). Sharā’i‘ al-Islām fī Masā’il al-Ḥalāl wa-l-Ḥarām (Vol. 4). Qom: Maktabat al-Imām al-Ṣādiq (a).
Khomeini, R. (1984 / 1363 SH). Taḥrīr al-Wasīlah (Vol. 1). Qom: Institute for Compilation and Publication of Imam Khomeini’s Works.
Khoei, Sayyid Abolqāsem. (1410 AH). Mabānī Takmilat al-Minhāj. Qom: Dār al-Zahrā’.
Rahdārpour, S., & Moazen-Zādegan, M. (2018). “The Principle of Legal Transparency in Iranian Law and Its Comparison with European Jurisprudence.” Public Law Studies Quarterly, 23(81), 193–220. Tehran: University of Tehran.
Shahīd Thānī (Zayn al-Dīn al-‘Āmilī). (1410 AH). Al-Masālik fī Sharḥ al-Sharā’i‘ (Vol. 2). Qom: Al al-Bayt Institute for Revival of Heritage.
Shaykh Anṣārī, Murtazā b. Muḥammad-Amīn. (1409 AH). Farā’id al-Uṣūl (al-Rasā’il). Qom: Maktabat al-Murtaḍawiyyah.
Ṭabarsī, Faḍl b. Ḥasan. (1412 AH). Majma‘ al-Bayān fī Tafsīr al-Qur’ān. Tehran: Dār al-Ma‘rifah.
Ṭūsī, Muḥammad b. al-Ḥasan (Shaykh Ṭūsī). (1417 AH). Al-Nihāyah fī Mujarrad al-Fiqh wa-l-Fatāwā. Qom: Dār al-Kutub al-Islāmiyyah.
Ṭabāṭabā’ī, Sayyid Muḥammad-Ḥusayn. (1995 / 1374 SH). Al-Mīzān fī Tafsīr al-Qur’ān (Vols. 18–19). Qom: Islamic Publications Office.
Fathi, H. (2023). “Mechanisms for Securing Judicial Safety in the Islamic Political System.” Fiqh and Ijtihad Quarterly, 8(1), 107–132. Qom: Research Institute for Islamic Jurisprudence.
Fasihi, H. (2023). The Islamic Judicial System: Jurisprudential Foundations and Social Functions. Qom: Imam Sadiq (a) Educational Institute.
Kulaynī, Muḥammad b. Ya‘qūb. (1407 AH). Al-Kāfī (Vols. 1–8). Tehran: Dār al-Kutub al-Islāmiyyah.
Muḥaqqiq al-Karakī, ‘Alī b. Ḥusayn. (1410 AH). Jāmi‘ al-Maqāṣid fī Sharḥ al-Qawā‘id. Qom: Dār al-Ma‘rifah.
Majlisī, Muḥammad Bāqir. (1403 AH). Biḥār al-Anwār al-Jāmi‘ah li-Durar Akhbār al-A’immah al-Aṭhār (Vols. 1–110). Qom: Dār Iḥyā’ al-Turāth al-‘Arabī.
Mohammadi, G. (2021). Judicial Fiqh and Judicial Policy in the Thought of Imam ‘Alī (a). Qom: Imam Khomeini Educational and Research Institute.
Motahhari, M. (1995 / 1374 SH). Divine Justice (ʿAdl-e Elāhī) (Vol. 2). Tehran: Sadra Publishing.
Najafī, Muḥammad Ḥasan (Ṣāḥib al-Jawāhir). (n.d.). Jawāhir al-Kalām fī Sharḥ Sharā’i‘ al-Islām (Vols. 40–41). Qom: Dār al-Kutub al-Islāmiyyah.
Narāqī, Aḥmad. (1408 AH). ‘Awā’id al-Ayyām fī Bayān Qawā‘id al-Aḥkām. Qom: Maktabat Āyatullāh al-Mar‘ashī al-Najafī.
Nizām-i Qaḍā’ī-yi Amīr al-Mu’minīn ‘Alī (a). (2023 / 1402 SH). Qom: Islamic and Human Sciences Research Center.
Nahj al-Balāgha, compiled by al-Sharīf al-Raḍī b. Ḥusayn. (1406 AH). Qom: Dār al-Hijrah.
Hedayatpanāh, A. (2022). Fiqh of Governance and Judicial Justice. Qom: Baqir al-‘Ulūm University.
Yousfian, H. (2021). A Jurisprudential Analysis of Judicial Independence in Imāmī Fiqh. Qom: Seminary Research Center.